Όταν τα έβλεπα απ' έξω

ΠΡΟΛΟΓΟΣ

Του αείμνηστου καθηγητή Δ.Θ.Τσάτσου

1. Ο πρόλογος για να έχει νόημα, να αποτελεί δηλαδή κάποια συμβολή στο εκδοτικό διάβημα του συγγραφέα, πρέπει να γράφεται με τη λογική του επιλόγου. Πρέπει δηλαδή να αποδίδει την αίσθηση του πρώτου αναγνώστη, εκείνου που είχε την ευκαιρία – εδώ προσθέτω : και τη χαρά – να φέρει στους αναγνώστες ένα προμήνυμα για το τι θα συναντήσουν στο βιβλίο, για τις ιδιαιτερότητες του έργου, γι’αυτό που τελικά αποκαλούμε τη συμβολή του εκδοτικού διαβήματος. Έτσι αντιμετωπίζω την ευθύνη που ανέλαβα, όχι μόνο και όχι τόσο απέναντι στον Γιώργο Ρωμαίο, όσο και κυρίως απέναντι στους μελλοντικούς αναγνώστες του.

2. Πριν πω τι, κατά τη γνώμη μου, είναι η πολύτιμη αυτή συλλογή κειμένων γύρω από τα μεγάλα διεθνή ζητήματα των καιρών μας και τη συνάρτησή τους με τη χώρα μας, θέλω να εξηγήσω τι – ευτυχώς – δεν είναι το βιβλίο αυτό. Το νόημα του «εκδίδω ένα βιβλίο», από πράξη δημόσιας ευθύνης κατάντησε – ιδιαιτέρως στην Ελλάδα – πράξη κοινωνικής προβολής. Ο καθένας που κατά καιρούς έχει «πετάξει στο χαρτί» κάποια «κείμενα» ή έστω και κείμενα, είτε διότι του το επέβαλε το επάγγελμά του είτε διότι του προσφέρθηκε κάποια στήλη, τα εκδίδει σε μορφή «βιβλίου». Έτσι γίνεται σήμερα κανείς και … συγγραφέας. Το τι παίρνει τη μορφή «βιβλίου» στην Ελλάδα τα τελευταία χρόνια είναι απίστευτο. Ευτυχώς, τα πιο πολλά απ’αυτά δεν κυκλοφορούν, αλλά προσφέρονται από το «συγγραφέα» και τελικά δε διαβάζονται … διότι δε διαβάζονται. Να λοιπόν τι δεν είναι το εκδοτικό διάβημα του Γιώργου Ρωμαίου.

3. Η παρατήρηση που προηγήθηκε μου επιτρέπει επίσης να πω την πρώτη μου σκέψη για το λόγο του Γιώργου Ρωμαίου. Από τη φύση του λιτός, όχι μόνο με λόγο δωρικό, αλλά και ε δημόσια στάση δωρική (δηλαδή : μη χαριζόμενη!), ο Γιώργος Ρωμαίος με την έκδοση ορισμένων από τα πολλά του κείμενα μας προσφέρει επισημάνσεις, κρίσεις, ανησυχίες, προβληματισμό, κυρίως όμως ερμηνείες ιστορικών γεγονότων. Όλα αυτά δεν γράφτηκαν «έτσι, για να γραφτούν» - όπως συμβαίνει τις πιο πολλές φορές – αλλά εκφράζουν αίσθημα δημόσιας ευθύνης ενός σκεπτόμενου δημόσιου ανδρός (είδος όχι εν αφθονία). Αυτή ακριβώς η δημόσια ευθύνη, που παρακίνησε το συγγραφέα στο διάβημά του, έχει και πλήρη ανταπόκριση στη λειτουργία των κειμένων του στη συνείδηση του αναγνώστη, είτε συμφωνεί κανείς με τη συγκεκριμένη άποψη είτε όχι.

4. Η προηγούμενη παρατήρησή μου, ότι ο Γιώργος Ρωμαίος προχώρησε στο εκδοτικό αυτό διάβημα από αίσθημα δημόσιας ευθύνης, ισχύει και για την επιλογή της εκάστοτε θεματικής του – Ευρωπαϊκή Ένωση (τότε, όταν έγραφε : Κοινότητα), Γιουγκοσλαβικό, Ένωση Γερμανίας, Πόλεμος Κόλπου, Παλαιστινιακό, Μεσογειακή Πολιτική, Μακεδονικό, Ελληνοτουρκικά και πολλά άλλα – με επίκεντρο πάντοτε την κριτική ανάλυση της αντίστοιχης ελληνικής εξωτερικής ή ευρωπαϊκής πολιτικής.

5. Η ιστορική περίοδος στην οποία αναφέρονται τα κείμενα είναι τα χρόνια 1989-1993. Είναι δηλαδή τα χρόνια που πολιτικά και συνακόλουθα ιστορικά νοηματοδοτούνται από ένα ασυνήθη πολιτικό φανατισμό. Ο φανατισμός αυτός πήγασε από το γεγονός ότι σχεδόν όλες οι – μεταξύ τους ετερόκλητες – πολιτικές δυνάμεις που βρίσκονταν εκτός εξουσίας επιστράτευσαν τη δικαιοσύνη για τη δικαστικοφανή εξόντωση του και τότε κυβερνώντος Κινήματος και του Ανδρέα Παπανδρέου. Από τότε και γι’αυτόν ακριβώς τον πρωταρχικό λόγο, άρχισε η μεγάλη κρίση αξιοπιστίας των θεσμών, της πολιτικής, των κομμάτων και των πολιτικών προσώπων και τελικά της ίδιας της πολιτείας. Τότε άρχισε και η μεγάλη δοκιμασία του πολιτικού λόγου, και του εξουσιαστικού και του αντιπολιτευτικού. Τα μεγάλα θέματα του έθνους και της κοινωνίας μας ήταν τα μεγάλα θύματα της κρίσης του πολιτικού λόγου. Σ’εκείνη την εποχή της παρακμής, ο αντιπολιτευτικός κριτικός λόγος του Γιώργου Ρωμαίου ήταν μια από τις λίγες εξαιρέσεις όπου τα εθνικά κρίσιμα και ευαίσθητα θέματα δε γίνονται «υλικό αντιπολιτευτικού αυτοσκοπού». Ο Γιώργος Ρωμαίος είναι συχνά και αυστηρός και οξύς, ποτέ όμως δε θυσίασε την ουσία του θέματος στον πολιτικό του ρόλο. Διδάσκουν τα – επαναλαμβάνω : δωρικά – κείμενα που έχουμε μπροστά μας ότι ο κριτικός λόγος είναι λόγος με αιτιώδη σκέψη, που οφείλει να μην επιδεικνύει, να μην περιορίζεται στο να υποδεικνύει και πάντως – σεβόμενος τον αποδέκτη – πάντοτε να αποδεικνύει. Αυτοί είναι και οι όροι εντιμότητας του κριτικού λόγου. Εντιμότητας όχι μόνο έναντι του κρινόμενου, αλλά κυρίως έναντι των αναγνωστών. Οι όροι αυτοί δε (θα έπρεπε να) αίρονται, επειδή ο κριτικός λόγος γίνεται περιεχόμενο αντιπολιτευτικού λόγου. Τα κείμενα του Γιώργου Ρωμαίου ανήκουν στις ελάχιστες εξαιρέσεις σεβασμού της έννοιας της πολιτικής κριτικής και πληρούν, όσο λίγα, τους όρους εντιμότητας του πολιτικού λόγου.

6. Η ορθή πρόβλεψη ιστορικών εξελίξεων δεν είναι πάντοτε προϋπόθεση για να θεωρηθεί ένα πολιτικό κείμενο ως σοβαρό. Όταν όμως ένας πολιτικός αναλυτής σε πολλά και καίρια ζητήματα της ευρωπαϊκής αλλά και της παγκόσμιας πολιτικής έχει – σε ανύποπτο χρόνο – διαβλέψει την κατεύθυνση που πήραν οι εξελίξεις και το έχει επισημάνει, τα κείμενά του αποκτούν ένα πρόσθετο κύρος και οι κρίσεις του μια πρόσθετη πειστικότητα. Ο αναγνώστης θα διαπιστώσει αυτή την τέχνη της – θεμελιωμένης πάντοτε – πρόβλεψης στις αναλύσεις του Γιώργου Ρωμαίου που αφορούν : τη διάλυση της Γιουγκοσλαβίας, τα οξύτατα κοινωνικά και οικονομικά προβλήματα που δημιούργησε ο τρόπος επανένωσης της Γερμανίας, την πορεία του Παλαιστινιακού, τις συνέπειες που είχε τελικά η ελληνική στάση στον πόλεμο του Κόλπου στη στάση άλλων δυνάμεων απέναντι στα ελληνοτουρκικά, τις συνέπειες του τρόπου προβολής (ή πιο σωστά : μη προβολής) του Μακεδονικού, αλλά και σε χώρους πιο απόμακρους, όπως η μορφή και ο μελλοντικός ρόλος του Μαντέλα στη Ν. Αφρική. Ο κατάλογος θα μπορούσε να συνεχιστεί.

7. Θεωρώ αναγκαίο, με την ευκαιρία αυτού του προλογικού σημειώματος, να τονίσω κάτι που δυστυχώς για το νεοελληνικό λόγο – τόσο τον επιστημονικό όσο και τον πολιτικό και δημοσιογραφικό – δεν είναι πια αυτονόητο : τη βαθύτατη συγγραφική του ευπρέπεια. Πρόκειται για τη διάκριση μεταξύ οξύτητας και απρέπειας. Τα κείμενα του Γιώργου Ρωμαίου μπορούν να θεωρηθούν υπόδειγμα ακόμη και για πολλούς νέους επιστήμονες στο πεδίο αυτό.

8. Εξαιρετικό ενδιαφέρον παρουσιάζουν τα κείμενα του Γιώργου Ρωμαίου που αναφέρονται στα «Ευρωπαϊκά». Ο πολιτικός αναλυτής μιλάει εδώ και με την πείρα του μέλους και Αντιπροέδρου του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου για αρκετό χρονικό διάστημα. Ο συγγραφέας βίωσε την Ευρώπη και μπορεί, με μια εγκυρότητα που λίγοι διαθέτουν, να αρθρώνει το σχετικό λόγο. Το κεφάλαιο αυτό έχει και ιδιαίτερη επικαιρότητα. Περνάμε μια φάση – τώρα στις παραμονές του λεγόμενου Μάαστριχτ ΙΙ – όπου οι ενωσιακές διαδικασίες είναι αντικείμενο πολεμικής στη χώρα μας, που όχι μόνο δεν επιτρέπει την ανάδειξη των πραγματικών προβλημάτων, αλλά δημιουργεί επικίνδυνες ψευδαισθήσεις, προσδοκίες και φανατισμούς που υπηρετούν, συνήθως, πολιτικές τακτικές, όχι όμως το ίδιο το θέμα «Ευρώπη» ως ελληνικό εθνικό θέμα. Τα κείμενα λοιπόν του Γιώργου Ρωμαίου περί Ευρώπης θα έπρεπε τώρα να ξαναδιαβαστούν και να προσεχθούν ιδιαιτέρως. Όχι μόνο ως περιεχόμενο αλλά και ως τρόπος αντιμετώπισης.

9. Μένω για λίγο στα «Ευρωπαϊκά». Μέσα σε λίγες γραμμές υποδεικνύεται, αλλά και αποδεικνύεται στον αναγνώστη πως για το σχηματισμό της κυβερνήσεως των διώξεων (κυβέρνηση Τζανετάκη) εκτοπίστηκαν τα κοινοτικά θέματα, καθώς ήταν αδύνατη η συμφωνία για μια κοινή κυβερνητική πολιτική σ’αυτά των άσχετων μεταξύ τους πολιτικών δυνάμεων που στήριξαν εκείνο το ιδιόρρυθμο σχήμα. Η εκτόπιση αυτή είχε συγκεκριμένες και βαρυσήμαντες ζημιογόνες συνέπειες που ανάγλυφα, σχεδόν διδακτικά, εκτίθενται από το συγγραφέα. Σε άλλο σημείο ο Γιώργος Ρωμαίος επισημαίνει τη διαφαινόμενη τάση μιας «Ευρώπης των τριών ομόκεντρων κύκλων» σε συνάρτηση με την είσοδο νέων μελών από το χώρο της Ανατολικής Ευρώπης. Έγκαιρα ο συγγραφέας επισημαίνει πως η θεσμική μεταβολή – όπως τότε σχεδιαζόταν – και η διεύρυνση προς την Ανατολή δημιουργούν σοβαρούς κινδύνους περιθωριοποίησης της Ελλάδας. Πρόκειται για ένα είδος «ιστορικού προλόγου» αυτών που συζητούνται σήμερα και για τα οποία το ενδιαφέρον της ελληνικής κοινής γνώμης είναι περίπου μηδενικό. Η «ευρωπαϊκή φιλοσοφία» του Γιώργου Ρωμαίου είναι συγκροτημένη, λεπτομερειακή, θεμελιωμένη και σαφής. Θα τη δει ο αναγνώστης ανάγλυφη στα σχετικά κείμενα μάχης που περιλαμβάνονται στον τόμο αυτό. Ενδεικτικά αναφέρω : Αναζήτηση κοινής ή πάντως ευρύτατης διακομματικής αντιμετώπισης του εθνικού θέματος «Ευρώπη», επιτελική οργάνωση χάραξης ελληνικής ευρωπαϊκής πολιτικής σε επίπεδο κυβέρνησης – ήδη από το 1989 αξιώνει ίδρυση Υπουργείου Ευρωπαϊκών Υποθέσεων - , εμμονή (με έκθεσή του στο Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο από το 1990!) στην αναγνώριση των σημερινών συνόρων και των 35 κρατών που μετέχουν στη Δ.Α.Σ.Ε., ενεργή παρουσία της Κοινότητας στα μεγάλα παγκόσμιας σημασίας θέματα και όχι μία Ευρώπη ουραγός, όπως συνέβη στον πόλεμο του Κόλπου, εντονότερη παρουσία της Ελλάδας στα Μεσογειακά κ.ο.κ. Η ουσιαστική αίσθηση που αφήνει στον αναγνώστη ο ευρωπαϊκός προβληματισμός του Γιώργου Ρωμαίου είναι ότι η υπόθεση «Ευρώπη» είναι πολύ σύνθετη για να αντιμετωπίζεται είτε θριαμβολογικά είτε καταδικαστικά και ότι με αυτή συνδέεται οριστικά η μοίρα της χώρας. Είναι μια αίσθηση που σήμερα όσο ποτέ είναι κρίσιμη και πιο πολύ από χρήσιμη.

10. Τελειώνω με μια τελική εντύπωση. Βρίσκω τα κείμενα του Γιώργου Ρωμαίου, επιπλέον των όσων σημείωσα, και διδακτικά. Σημειώνω αυτή τη διδακτική αρετή του πολιτικού λόγου του συγγραφέα και ως πρόταση προς τους φορείς διδασκαλίας της δημοσιογραφίας. Δεν είναι δα και τόσο πολλά τα πρότυπα του δημοσιογραφικού λόγου !

Σκιάθος, 20.3.1997 Δ.Θ.ΤΣΑΤΣΟΣ