Ο Ανδρέας Ανδρεάδης και η Ελλάδα των Δανείων και Χρεοκοπιών
Την περασμένη Τετάρτη στο Ιόνιο Πανεπιστήμιο έγιναν τα εγκαίνια της μόνιμης έκθεσης 37 Χαρτών της Κέρκυρας από τον 15ο μέχρι τον 19ο αιώνα δωρεά από την προσωπική συλλογή. Αλλοι 25 εκτίθενται στην Κερκυραϊκή Πινακοθήκη.
Ακολούθησε ομιλία μου για τον Κερκυραίο καθηγητή και ακαδημαϊκό Ανδρέα Ανδρεάδη, ο οποίος έχει χαρακτηριστεί ως ο Παπαρρηγόπουλος της Ελληνικής Οικονομικής Ιστορίας και ο Πατριάρχης των Δημόσιων Οικονομικών.
Την παραθέτω διότι πολλές από τις απόψεις του συνδέονται με τη συνεχιζόμενη οικονομική κρίση και τα Μνημόνια.
Θα αρχίσω με δύο χαρακτηρισμούς που σηματοδοτούν την προσωπικότητα και το έργο του μεγάλου Κερκυραίου Ανδρέα Ανδρεάδη :
Παπαρρηγόπουλος της Ελληνικής Οικονομικής Ιστορίας.
Πατριάρχης των δημόσιων οικονομικών.
Γεννήθηκε στην Κέρκυρα το 1876, όπου και ολοκλήρωσε τις γυμνασιακές σπουδές το 1832. Μετά τρία χρόνια θα αποφοιτήσει από τη Νομική Σχολή του Πανεπιστημίου των Παρισίων. Με τον τίτλο του διδάκτορος Νομικών Επιστημών και Πολιτικών και Οικονομικών Επιστημών θα διδάξει στο ίδιο Πανεπιστήμιο μέχρι το 1901.
Στη συνέχεια θα συμπληρώσει τις σπουδές του στα οικονομικά στο Λονδίνο. Θα συγγράψει τότε ένα από τα σημαντικότερα έργα του : Την Ιστορία της Τραπέζης της Αγγλίας. Πρόκειται για κλασσικό έργο το οποίο έχει μεταφραστεί σε πολλές γλώσσες μέχρι και τα ιαπωνικά.
Το 1902 επιστρέφει στην Ελλάδα και αρχίζει τη δημιουργική σταδιοδρομία του στο Πανεπιστήμιο Αθηνών με επίκεντρο την Δημόσια Οικονομία.
Το 1926 με την ίδρυση της Ακαδημίας Αθηνών έγινε ακαδημαϊκός. Επίσης, εξελέγη αντεπιστέλλον μέλος της Γαλλικής Ακαδημίας, της Βαυαρικής Ακαδημίας του Μονάχου, της Αγγλικής Βασιλικής εταιρείας, της Ακαδημίας Πολιτικών Επιστημών της Νέας Υόρκης, της Ακαδημίας του Βουκουρεστίου, της Ακαδημίας του Καΐρου και άλλων σημαντικών επιστημονικών ιδρυμάτων.
Αποχώρησε από το Πανεπιστήμιο το 1934 για λόγους υγείας και μετά ένα χρόνο πέθανε σε ηλικία 59 ετών.
Ο Τζων Μέυναρντ Κέυνς στη νεκρολογία για τον Ανδρέα Ανδρεάδη σε αγγλική εφημερίδα τόνιζε «ήταν από τους λίγους της γενιάς του με διεθνές κύρος και ακτινοβολία».
Ο Κέυνς, ο οποίος με τον Μίλτον Φρίντμαν, θεωρείται από τους σημαντικότερους οικονομολόγους είχε εκπροσωπήσει την Βρετανία το 1945 στην ιστορική διάσκεψη των 44 συμμαχικών κρατών στο Μπρέτον Γουντς των Ηνωμένων Πολιτειών. Σκοπός ο σχεδιασμός του νέου παγκόσμιου οικονομικού συστήματος διακυβέρνησης.
Τότε αποφασίστηκε η ίδρυση της Παγκόσμιας Τράπεζας, για τη χρηματοδότηση αναπτυξιακών προγραμμάτων στις υπανάπτυκτες χώρες και το Διεθνές Νομισματικό Ταμείο. Ο Κέυνς ήθελε το ΔΝΤ ως ένα είδος παγκόσμιας τράπεζας που θα είχε το δικό της αποθεματικό νόμισμα. Έχοντας στόχο την ανάπτυξη, ο Κέυνς πρότεινε ότι, σε περίπτωση ανισορροπιών, όχι μόνο οι δανειζόμενοι αλλά και οι πιστωτές θα καλούνταν να προσαρμόσουν την πολιτική τους : όσοι είχαν πλεονάσματα να εισάγουν και να επενδύουν στις χώρες που είχαν ελλείμματα. Αλλά η θέση των ΗΠΑ, που θα ήταν μεταξύ των πιστωτών, υπερίσχυσε, περιορίζοντας τον ρόλο του στην αντιμετώπιση των συναλλαγματικών επιθέσεων.
Αν είχε εισακουσθεί ο Κέυνς δεν θα ήσαν τόσο βάρβαρα και ετεροβαρή τα Μνημόνια με τη σφραγίδα του ΔΝΤ.
Κλείνω αυτή την παρένθεση με ένα παιχνίδι της ιστορίας. Στην ελληνική αντιπροσωπεία στη διάσκεψη του Μπρέτον Γουντς, υπό τον καθηγητή Κυριάκο Βαρβαρέσο, μετείχε και ο Ανδρέας Παπανδρέου, υφηγητής τότε στο Χάρβαρντ…
Μετά 65 χρόνια ο υιός Γεώργιος Παπανδρέου θα υπογράψει το πρώτο Μνημόνιο με το Διεθνές Νομισματικό Ταμείο…
Το συγγραφικό έργο του Ανδρεάδη είναι εντυπωσιακό σε όγκο και ποικιλία. Έχουν ξεχωρίσει στην Ελλάδα και διεθνώς εκτός από την Ιστορία της Τράπεζας της Αγγλίας.
- Η Ιστορία των Οικονομικών της Ελλάδος από την ομηρικήν εποχή έως τα νεώτερα χρόνια (1918, 1928, 1931). Έχει μεταφραστεί στα αγγλικά, γερμανικά και ιταλικά. Είναι το έργο που του καθιέρωσε διεθνώς ως ιστορικό της δημόσιας οικονομίας υψηλού επιπέδου.
- Η Ιστορία των Εθνικών Δανείων
- Περί της Οικονομικής Διοικήσεως της Επτανήσου επί Βενετο-κρατίας (1914).
Ο Ανδρεάδης μιλούσε και έγραφε με ευχέρεια γαλλικά, αγγλικά, ιταλικά και γερμανικά.
Από τα 260 δημοσιεύματα που παρατίθενται στην τρίτομη έκδοση των έργων του μόνο τα 100 είναι στα Ελληνικά και τα 160 στα γαλλικά, αγγλικά, ιταλικά και γερμανικά.
Στις βιβλιοθήκες της Αγγλίας έχουν καταγραφεί 200 δελτία με αναφορά στον Ανδρεάδη και το έργο του, 150 στις βιβλιοθήκες της Γερμανίας, 60 στη Γαλλία και 40 στην Ιταλία.
Ο Ανδρέας Ανδρεάδης δημοσιογραφούσε συχνά στον Ελληνικό και διεθνή τύπο για οικονομικά, πολιτειολογικά, εθνικά και κοινωνικά θέματα, όπως και εντυπώσεις από τα ταξίδια.
Είναι προφανές ότι ο είχε επηρεασθεί πνευματικά από την οικογένεια της μητέρας του, η οποία ήταν αδελφή του μεγάλου λογοτέχνη και δοκιμιογράφου Εμμανουήλ Ροΐδη.
Θεωρείται ο Ροΐδης ένας από τους πιο πνευματώδεις συγγραφείς που παρουσιάστηκαν στα ελληνικά γράμματα, ενώ το έργο του καλύπτει πολλά διαφορετικά είδη, όπως το μυθιστόρημα, το διήγημα, τις κριτικές μελέτες, κείμενα πολιτικού περιεχομένου, μεταφράσεις και χρονογραφήματα. Από τα πλέον γνωστά έργα του «Η Πάπισσα Ιωάννα».
Για τριάντα χρόνια ο Ανδρεάδης δημοσίευε θεατρικές κριτικές στην «Εστία» με το ψευδώνυμο «Αλκ».
Στο φιλολογικό έργο του ανήκουν τα μελετήματα για τους Ροΐδη, Πολυλά, Μαβίλη, Μαρκορά και Βικέλα.
Έγραψε για τον Ανδρεάδη ο φίλος του Παναγιώτης Γιωτόπουλος :
«…οικονομολόγος, ιστορικός, στατιστικός, καθηγητής από Πανεπιστημιακής καθέδρας επί 28 έτη, Ακαδημαϊκός, θεατρικός και φιλολογικός κριτικός, διπλωματικός συγγραφεύς, περιηγητής-μελετητής εις τέσσαρας Ηπείρους, κονφερανσιέ, δημοσιογράφος, αντιπρόσωπος της Ελλάδος εις πλείστα συνέδρια και αποστολάς, καθηγητής εκτάκτως διδάσκων εις ξένα πανεπιστήμια, συνεργάτης πολλών ημεδαπών και ξένων περιοδικών, συγγραφεύς πλείστων έργων οικονομολογικών, ιστορικών, πολιτικών, βιογραφικών, θεατρικών, εις διαφόρους γλώσσας γραφέντων, κ.λ.».
Να θυμίσω ότι ο Γιωτόπουλος γεννήθηκε στην Κέρκυρα το 1878, δύο χρόνια μετά τον Ανδρεάδη. Αναδείχθηκε σε διαπρεπή ποινικολόγο και φιλόσοφο.
Όταν το 1928 ανέλαβε την έδρα της Ποινικής Δικονομίας στο Πανεπιστήμιο Αθηνών θα συνδεθεί με φιλία με τον Ανδρεάδη.
Γνωστή είναι η κόρη του Αλίκη Γιωτοπούλου-Μαραγκοπούλου, καθηγήτρια της Εγκληματολογίας. Πρόεδρος του Ιδρύματος Μαραγκοπούλου για τα Δικαιώματα του Ανθρώπου και επίτιμη Πρόεδρος της Διεθνούς Ένωσης Γυναικών.
Στο επίκεντρο του ενδιαφέροντος και της δραστηριότητας του Ανδρεάδη ήταν η διδασκαλία και η ανάπτυξη των σπουδών στο Πανεπιστήμιο.
Είχε οργανώσει ειδικό φροντιστήριο για τους σπουδαστές που ενδιαφέρονταν να συντάξουν επιστημονικές εργασίες. Αναλάμβανε με δικό του πρόλογο τη δημοσίευση σε φυλλάδια μελετών και οικονομικά περιοδικά.
Το 1934, κατά την αποχώρησή του από το Πανεπιστήμιο, οργανώθηκε εκδήλωση προς τιμή του. Μετείχαν 14 καθηγητές και υφηγητές, όλοι μαθητές του.
Ο Αλέξανδρος Σβώλος, κοσμήτορας της Νομικής τότε, τόνισε την πανεπιστημιακή προσφορά του :
«Ως παλαιός μαθητής δεν είναι δυνατόν να μη θυμηθώ πόσα σας οφείλουμε… Δεν μας μεταδώσατε μόνο επιστημονικές γνώσεις, μας διδάξατε κάτι πολύ σπουδαιότερο : τον τρόπο της αυτόνομης επιστημονικής εργασίας. Μας βοηθήσατε να εύρωμεν μέσα μας πνευματικές δυνάμεις, να τας αναδείξωμεν και να αναδειχθώμεν δι’αυτών».
Γνωστοί καθηγητές οικονομολόγοι ήσαν μαθητές του : Αγγελόπουλος, Βαρβαρέσος, Ζολώτας, Δερτιλής, Καλτσουνάκης, Στεφανίδης και άλλοι.
Προφανώς θα εκπλαγείτε. Ο Ανδρεάδης ουδέποτε ψήφισε. Την ιδιότυπη σχέση με την πολιτική εξηγούσε ο ίδιος στους σπουδαστές.
«Οι ακροατές μου γνωρίζουσιν ότι ουδέποτε τα πολιτικά ζητήματα εύρον απήχησιν εν τη διδασκαλία μου», συνήθιζε να διευκρινίζει στις παραδόσεις του. Ομολογούσε στους φοιτητές του ότι από τότε που «εισήλθεν εις το Πανεπιστήμιον, ουδέποτε εψήφισεν».
Δίδασκε ότι «η ακαδημαϊκή έδρα είναι βωμός», «οι διδάσκοντες είναι ιερείς» και συνεπώς «έπρεπεν ως εκείνοι ν’απέχωσιν ενεργού αναμίξεως εις τα πολιτικά.».
Ορισμένοι βιογράφοι του διαβεβαιώνουν ότι και «οι πλέον στενοί φίλοι του δεν γνώριζαν προς ποίο κόμμα κατευθυνόταν η προτίμησή του».
Ο Ανδρεάδης είχε απορρίψει προτάσεις για την ανάληψη του Υπουργείου Οικονομικών ή Εξωτερικών. Είχε εκμυστηρευθεί στο φίλο του Παναγιώτη Γιωτόπουλο,
«Αν απεφάσιζον εκ των δύο τούτων υπουργείων και ιδία των Οικονομικών, θα προέτεινον τέτοια μέτρα, ώστε είμαι βέβαιος ότι ολίγον χρόνον κατόπιν θα εξηναγκαζόμην εις παραίτησιν, τοιαύτη θα εγείρετο κατακραυγή κατ’εμού εκ των πληττομένων προσωπικών συμφερόντων».
Ο Ανδρέας Ανδρεάδης δεν ψήφιζε και απέφυγε την διαπλοκή της ιδιότητας του καθηγητή με την πολιτική, αλλά ήταν πατριώτης και απέκτησε τον τιμητικό τίτλο του αποστόλου των «δικαίων της Ελλάδας».
Είχε γράψει εκατοντάδες άρθρα σε εφημερίδες και περιοδικά του εξωτερικού προβάλλοντας τα δίκαια της χώρας σε κρίσιμες στιγμές της ιστορίας μας.
Με το ίδιο πάθος υποστήριζε τα εθνικά δίκαια στις διαλέξεις και συναντήσεις στο εξωτερικό.
Αν και απέφευγε την εμπλοκή στις όχι και λίγες εμφύλιες συγκρούσεις και αντιπαραθέσεις κατά την κρίσιμη δεκαετία 1912-1922, επηρεασμένος και από την αγγλοφιλία του (πολιτικό ίνδαλμά του ήταν ο Γλάδστων) υποστήριξε την πολιτική του Ελευθερίου Βενιζέλου.
Γι’αυτό και δεν δίστασε να δεχθεί για λίγο τη θέση του συμβούλου του μεγάλου ηγέτη και την εκπροσώπηση της χώρας, στην Κοινωνία των Εθνών και στο Συμβούλιο Επανορθώσεων του Α΄ Παγκόσμιου Πολέμου.
Στην Κοινωνία των Εθνών ο Ανδρεάδης βρέθηκε στο κραχ του 1929 και στην τρίτη χρεοκοπία της χώρας. Τότε η Κοινωνία των Εθνών είχε περίπου τον ρόλο του ΔΝΤ. Ήταν δύσκολο για μία χώρα, όπως η Ελλάδα, να εξασφαλίζει δάνειο από ξένες τράπεζες χωρίς την εγγύηση της Κοινωνίας των Εθνών.
Αυτή η εγγύηση παρείχετο πάντοτε με όρους. Τον Μάρτιο 1927, πριν από την κρίση, η Ελλάδα προσέφυγε στην Κοινωνία των Εθνών και ζήτησε εγγύηση για να συνάψει δάνειο, απαραίτητο για την αντιμετώπιση των προβλημάτων της Μικρασιατικής Καταστροφής.
Ήλθε στην Ελλάδα τετραμελής επιτροπή για τη μελέτη της οικονομικής κατάστασης της χώρας. Τελικά ενέκρινε τη χορήγηση δανείου με την προϋπόθεση μεταρρύθμισης του τραπεζικού συστήματος.
Μέχρι τότε η Εθνική Τράπεζα ασκούσε παράλληλα το εκδοτικό προνόμιο και εμπορικές τραπεζικές δραστηριότητες με συνέπεια να δημιουργούνται σοβαρά προβλήματα στη διαχείριση της νομισματικής κυκλοφορίας.
Προτάθηκε τότε να περιοριστεί η Εθνική στις αρμοδιότητες της κεντρικής τράπεζας. Οι μέτοχοι αντέδρασαν, οι υπάλληλοι αποφάσισαν ανεργία διαρκείας και για τέσσερις μήνες η οικονομία πάγωσε….
Τελικά αποφασίστηκε η ίδρυση μιας νέας Τράπεζας, είναι η σημερινή Τράπεζα της Ελλάδος. Ημερομηνία 14 Μαΐου 1928.
Είναι αυτονόητο ότι στη σημερινή σύντομη παρουσίαση είναι αδύνατο να αναφερθώ στο σύνολο της επιστημονικής δραστηριότητας και κληρονομιάς του μεγάλου συμπατριώτη μας.
Επέλεξα δύο τομείς που συνδέονται με τα σημερινά προβλήματα της χώρας μας. Το φορολογικό και το δημόσιο χρέος.
Ο Ανδρεάδης έζησε σε μία εποχή που ο κλασικός φιλελευθερισμός άρχισε να φθίνει και να τον διαδέχεται η νεοκλασική σχολή της οικονομικής σκέψης, η οποία ξεκίνησε από τη Μεγάλη Βρετανία και επεκτάθηκε στην Ηπειρωτική Ευρώπη.
Από τα γραπτά του προκύπτει ότι ο Ανδρεάδης παραμένει οπαδός των κλασσικών οικονομολόγων και χαρακτηρίζει τον εαυτό του «επιλεκτικό νεοφιλελεύθερο».
Οι απόψεις του Ανδρεάδη για τη φορολογία γράφει :
«Εις τας χώρας όπου οι πολιτικοί αγώνες είναι αγώνες φατριών μάλλον ή τάξεων, παραπλήσιαι μερικαί ή ολικαί ασυδοσίαι επιτυγχάνονται υπό ατόμων προσκειμένων προς το κρατούν κόμμα. Εφ’ω και το…μνημονευθέν λαϊκόν απόφθεγμα ότι «τους φόρους πληρώνουν οι κουτοί και οι αντιπολιτευόμενοι».
Ίσως γι’αυτό είχε ταχθεί υπέρ των έμμεσων φόρων. Και εξηγεί : Οι άμεσοι φόροι έχουν δύο βασικά πλεονεκτήματα. Πρώτο είναι πιο σταθεροί σε απόδοση εσόδων αφού τα εισοδήματα και τα κέρδη των επιχειρήσεων «ακολουθούσι βραδέως την πορείαν του τιμαρίθμου και τας οικονομικάς διακυμάνσεις». Δεύτερο, είναι πιο δίκαιοι, αφού «λαμβάνουσι υπόψιν την οικονομικήν αντοχήν των φορολογουμένων». Παράλληλα όμως με αυτά τα πλεονεκτήματα, οι άμεσοι φόροι έχουν σημαντικά μειονεκτήματα.
Πρώτο, είναι λιγότερο ανεκτοί από τους φορολογουμένους αφού αυτοί έχουν άμεση εποπτεία του τι ακριβώς πληρώνουν.
Δεύτερο, είναι δύσκολο να εξακριβωθεί η φορολογητέα ύλη, με αποτέλεσμα ο φόρος να αποκτά ανακριτικό χαρακτήρα, και τρίτο, με τις πολλές εξαιρέσεις και απαλλαγές που καθιερώνονται παραβιάζεται η βασική αρχή του πανδήμου του φόρου.
Οι έμμεσοι φόροι έχουν σημαντικά πλεονεκτήματα. Κατ’αρχήν με την αναλογικότητα των περισσότερων έμμεσων φόρων, τα έσοδα μεταβάλλονται ανάλογα με την οικονομική δραστηριότητα. Επιπλέον οι έμμεσοι φόροι είναι γενικοί και στους φόρους αυτούς ισχύει η καθολικότητα (το πάνδημο) της φορολογίας, κάτι που δεν συμβαίνει συχνά με τους άμεσους φόρους. Τέλος, οι έμμεσοι φόροι είναι «δημοτικότεροι» και πληρώνονται πιο εύκολα από τους άμεσους φόρους.
Γενικά είχε ταχθεί υπέρ της φοροδοτικής ικανότητας. Τόνιζε στις Γενικές Αρχές Φορολογίας :
«Η ιδέα της δικαιοσύνης εν τη φορολογία είναι αλληλένδετος προς την ιδέαν των δικαιωμάτων του ατόμου». «Η Ιστορία της Ελλάδος είναι Ιστορία Δανείων και Χρεοκοπιών».
Σε αυτές τις εννέα λέξεις έχει συνοψίσει τη δημοσιονομική ιστορία μας με την προσθήκη : «Όλες οι δυστυχίες του ελληνικού έθνους οφείλονται σε λόγους κυρίως οικονομικούς παρά στρατιωτικούς».
Τα ίδια λάθη, «τα αιώνια λάθη της δημοσιονομικής πολιτικής» διαπράττονται στη διαδρομή του ελληνισμού : στην αρχαία αθηναϊκή δημοκρατία, τους ελληνο-μακεδονικούς χρόνους, τους ελληνιστικούς, τους βυζαντινούς και τους νεότερους…».
Η Ελλάδα ποτέ…δεν μαθαίνει!
Συχνά έρχονται στη μνήμη μου αυτές οι τέσσερις λέξεις που πολλές φορές είχε τονίσει στο μάθημα της Ιστορίας, στο Β΄ Γυμνάσιο, ο καθηγητής Τρυφωνόπουλος… Η Ιστορία είναι τροφός.
Πόσοι, όμως, κυρίως πολιτικοί γνωρίζουν την ιστορία μας και, κυρίως, πόσοι διδάσκονται από αυτή;
Ας γυρίσουμε τις σελίδες της Ιστορίας στο 1892. Παρά τη σημαντική μείωση των δαπανών και την επιβολή υψηλής φορολογίας ο Χαρίλαος Τρικούπης θα επανεκλεγεί στις εκλογές της 3ης Μαΐου.
Η χώρα στα πρόθυρα της χρεοκοπίας. Η αποστολή του υπουργού εσωτερικών Γεωργίου Θεοτόκη στο Λονδίνο για νέο δάνειο απέτυχε.
Η Ελλάδα είχε δυσφημιστεί από Έλληνες κεφαλαιούχους και τους πολιτικούς αντιπάλους του Τρικούπη. Είχε συμπράξει και ο Βασιλιάς!
Γράφει ο Ανδρέας Ανδρεάδης :
«Μεμφόμενοι δ’ούτω τον Τρικούπην διότι, αφού «ηθέλησε τον σκοπόν, δεν έστερξε τα μέσα», δεν δυνάμεθα να παραγνωρίσωμεν ότι το έργον του κατέστησε δυσχερέστατον η αντιπολίτευσις. Υπάρχουσι δύο θέματα εφ’ων αι δύο πτέρυγες του Κοινοβουλίου δέον κατ’ουσίαν να συνεργάζωνται. Ταύτα είναι η εξωτερική πολιτική και η συναφής προς αυτήν δημοσιονομική. Αλλά τούτο δεν είχον κατανοήσει οι πατέρες ημών καλύτερον από ημάς αυτούς. Όπως δε καθ’ όλην την εξωτερικήν κρίσιν (1879-1881) ο Κουμουνδούρος είχε να παλαίση κατ’εμμανούς αντιπολιτεύσεως, ούτω και ο Τρικούπης κατά την δημοσιονομικήν (1882-1885). διότι, ενώ οι εκ των υστέρων κρίνοντες ευρίσκουσι την φορολογικήν πολιτικήν του ανεπαρκή, οι σύγχρονοι εθαύμαζον πώς εν τω μέσω τόσης κατακραυγής κατώρθωσε να επιβάλη και τα προμνημονευθέντα νομοθετήματα άτινα εν τέλει προεκάλεσαν την κατά τας εκλογάς της 7ης Απριλίου πανωλεθρίαν του κόμματός του.
Έτι δε μείζονα της αντιπολιτεύσεως ευθύνην φέρει η κοινή γνώμη. Διότι επί τέλους είναι φυσικόν εν χώρα εν η η εξουσία συνδυάζεται προς διανομήν των δημοσίων θέσεων, οι «Παυσανίαι» και οι «θεσιθήραι» να προσπαθούν παντί τρόπω ν’ανέλθη το κόμμα των εις την αρχήν. Τουναντίον η κοινή γνώμη ώφειλε να κατακρίνη τον Τρικούπην, όπου ήτο αξιοκατάκριτος, δηλαδή εις τας προς σπατάλην τάσεις, και να τον ενθαρρύνη όπου ήτο αξιέπαινος, δηλαδή εν τη προσπαθεία εξευρέσεως πόρων προς πραγματοποίησιν εθνικού προγράμματος.
Πλην η κοινή γνώμη παρ’ημίν ουδαμώς θερμαίνεται υπέρ οικονομιών, και μάλιστα πολυτρόπως εξωθεί και υπουργούς και βουλευτάς εις σπατάλην. Εξανίσταται δε μόνον όταν έρχεται η μοιραία ώρα της δια νέων φόρων καλύψεως των νέων δαπανών» (σ.σ. αυτά γράφονταν πριν 90 χρόνια!)
Σε μία νέα προσπάθεια οι Άγγλοι δανειστές θα συμφωνήσουν σε νέο δάνειο, ως δάνειο κεφαλαιοποίησης, με τον όρο να εγκριθεί από την Βουλή!
Ο Τρικούπης ζήτησε από τον βασιλιά να κυρωθεί η σύμβαση με βασιλικό διάταγμα, διότι η οικονομική κατάσταση είναι δεινή και επείγει η υπογραφή.
Ο βασιλιάς όχι μόνο αρνήθηκε αλλά έδωσε εντολή στον κουμπάρο του χρηματιστή Ανδρέα Συγγρό να πουλήσει ελληνικά χρεόγραφα που του ανήκαν!
Η χρεοκοπία ήταν αναπόφευκτη, αλλά και το τέλος του Τρικούπη, ο οποίος είχε προγραφεί από τον βασιλιά μετά το ιστορικό άρθρο «Τις Πταίει»…
Στις 8 Ιανουαρίου του 1895 οργανώθηκε από την αντιπολίτευση συλλαλητήριο στο Πεδίο του Άρεως με αφορμή τη φορολογία των ακινήτων (Ένφια). Στην ουσία επρόκειτο για πολιτική συγκέντρωση εναντίον του Τρικούπη. Και τότε παρενέβησαν τα Ανάκτορα υπέρ των αντικυβερνητικών. Ο διάδοχος Κωνσταντίνος εμφανίστηκε έφιππος στο πεδίο του Άρεως. Συνέστησε στους συγκεντρωθέντες να συστήσουν Επιτροπή και να μεταβεί στον πατέρα του!
Ο βασιλιάς θα καλύψει τον Διάδοχο και ο Τρικούπης θα παραιτηθεί.
Στις εκλογές του Απριλίου 1895 ο Τρικούπης θα χάσει την έδρα από τον βλαχοδήμαρχο Γουλιμή και θα αναχωρήσει για τη Γαλλία όπου πέθανε μετά ένα χρόνο.
Ο Ανδρεάδης είχε γράψει για τον Τρικούπη : «ανήρ ομολογουμένως υπέρτερος πάντων των από του θανάτου του Καποδιστρίου κυβερνησάντων».
Ο Θεόδωρος Δηλιγιάννης, ο οποίος διαδέχθηκε τον Τρικούπη όταν ήταν στην αντιπολίτευση, είχε χαρακτηρίσει τη στάση πληρωμών της κυβέρνησης Τρικούπη πράξη «άτοπον και αν όχι ονειδιστικήν» και είχε υποστηρίξει, σε επιστολή του προς τις πρεσβείες των τριών ξένων Δυνάμεων, πως ο συμβιβασμός με τους δανειστές «ήτο καθήκον προς την πατρίδα και τον Βασιλέα, όπερ επέβαλλεν ου μόνον το συμφέρον του κράτους και της κοινωνίας, αλλά και η τιμή του Ελληνικού λαού».
Εντούτοις όταν ξεκίνησε, ως πρωθυπουργός πια, τις διαπραγματεύσεις με τους ξένους αντιπροσώπους για την επίτευξη ενός νέου συμβιβασμού, αρνήθηκε επανειλημμένως να υποχωρήσει σε καίρια ζητήματα. Κι αυτό γιατί φοβόταν τόσο την πίεση από το εσωτερικό του κόμματός του, όσο και την κοινή γνώμη που είχε λάβει ξεκάθαρη θέση εναντίον των ξένων Δυνάμεων.
Μία από τις πρώτες ενέργειες της νέας κυβέρνησης ήταν η ψήφιση νομοσχεδίου για τη σύσταση της Υπηρεσίας Δημοσίου Χρέους, στο συμβούλιο της οποίας θα συμμετείχαν ο υπουργός Οικονομικών, ο πρόεδρος του Αρείου Πάγου, ο πρόεδρος του Ελεγκτικού Συνεδρίου και οι διευθυντές των τραπεζών της Εθνικής, της Ιονικής και της Ηπειροθεσσαλίας.
Βασικός στόχος αυτής της κίνησης ήταν η αποκατάσταση της εμπιστοσύνης των δανειστών προς την Ελλάδα. Ωστόσο, οι ξένοι δανειστές δεν θεώρησαν πως το νομοσχέδιο της κυβέρνησης και η σύσταση της Υπηρεσίας Δημοσίου Χρέους ήταν μέτρα που θα τους εξασφάλιζαν την αποπληρωμή του χρέους.
ΟΙ διαπραγματεύσεις συνεχίστηκαν, αυτή τη φορά στο Παρίσι – σύνηθες σκηνικό, και στο μέλλον, δραματικών διαπραγματεύσεων για το ελληνικό δημόσιο χρέος, τόσο το 1932 όσο και αρκετά χρόνια αργότερα, το 2011 – όμως οι δύο πλευρές αδυνατούσαν να καταλήξουν σε συμβιβασμό.
Η άρνηση συμβιβασμού της κυβέρνησης Δηλιγιάννη, στάση η οποία επρόκειτο να διαρκέσει καθ’όλη τη διετή περίπου θητεία της, προκάλεσε τον εκνευρισμό των ευρωπαϊκών κυβερνήσεων, αλλά και αρνητικά για την Ελλάδα σχόλια στον ευρωπαϊκό Τύπο.
Χαρακτηριστικό ήταν το άρθρο του γάλλου οικονομολόγου Πολ Λερουά-Μπωλιέ, που δημοσιεύτηκε σε γαλλικές εφημερίδες και το οποίο ανέφερε, μεταξύ άλλων, τα ακόλουθα καυστικά σχόλια για την Ελλάδα : «η Ελλάς καταστρέφει την απομένουσαν αυτήν ολίγην πίστιν, διαπραγματευομένη από τριετίας συμβιβασμόν μετά των δανειστών της χώρας χωρίς να καταλήγη εις αποτέλεσμα, αφ’ου αρνείται να χορηγήση εγγυήσεις προς το παρόν και υπόσχεσιν βελτιώσεως τόκου εν περιπτώσει πλεονασμάτων των υπεγγύων εσόδων. Ούτω πολιτευόμενοι οι Έλληνες θα καταντήσουν να καταστήσουν συμπαθείς τους Τούρκους».
Η τελευταία αυτή φράση έμελλε σύντομα να είναι προφητική, αλλά και μοιραία για την Ελλάδα. Ο «ατυχής» Ελληνο-Τουρκικός Πόλεμος Απριλίου-Μαΐου 1897 πρόσθεσε στο χρέος και 4.000.000 Τουρκικές λίρες για αποζημίωση της Τουρκίας και, κυρίως, κατέστη ανέφικτος ένας αξιοπρεπής συμβιβασμός.
Στα τέλη Οκτωβρίου 1897, μετά τη Συνθήκη της Κωνσταντινούπολης, η Κυβέρνηση Δηλιγιάννη αποδέχθηκε την επιβολή Διεθνούς Οικονομικού Ελέγχου. Μετείχαν Αγγλία, Γαλλία, Ιταλία, Γερμανία, Ρωσία και Αυστρία.
Στις 10 Μαρτίου 1898 θα ψηφιστεί το Νομοσχέδιο για την εγκαθίδρυση του Διεθνούς Οικονομικού Ελέγχου.
Θα κρατήσει 81 χρόνια!
Η γενιά μου και νεώτεροι έχει γνωρίσει το Μονοπώλειο, με το αλάτι, το πετρέλαιο, τα σπίρτα, την τράπουλα και άλλα…
Ο Ανδρεάδης είχε επισημάνει τις συνέπειες της καθυστέρησης για συμφωνία με τους δανειστές :
«Η διπλή αξίωσις των να συμπεριληφθεί εις τας υπεγγύους προσόδους και το χαρτόσημον, να λάβωσι δε συνάμε ουχί καν το ήμισυ αλλά το 60% των πλεονασμάτων, απεκάλυπτε πλεονεκτικάς τάσεις (…).
Ου μην αλλά και ημείς εξεθέτομεν την αγαθοπιστίαν της ημετέρας χώρας εις πολλάς παρεξηγήσεις.
Ο συμβιβασμός είχε δύο απόψεις : 1) την παραχώρησιν εγγυήσεων κατ’ενδεχομένης νέας αθετήσεως των υποχρεώσεών μας 2) την βελτίωσιν της τύχης των δανειστών. Εάν εις το πρώτον σημείον εδεικνυόμεθα ενδοτικοί, οι δανεισταί θα προέβαινον εις μερικάς τουλάχιστον υποχωρήσεις ως προς το δεύτερον, ηδυνάμεθα δ’ίσως να ελπίσωμεν και την είτε άμεσον είτε εν προσεχεστάτω μέλλοντι σύναψιν δανείου εκκαθαρίσεως του κυμαίνοντος ημών χρέους (…).
Εφ΄όσον δ’όμως η κοινή γνώμη εξαφθείσα ουδεμίαν εδέχετο ανάμιξιν των δανειστών, έπρεπε να πληρώσωμεν την κακώς εννοούμενην εθνικήν ταύτην ευθιξίαν δια υλικών θυσιών : της παροχής κρειττόνων όρων (…).
Ανεξαρτήτως όμως του βασίμου ή μη των ελληνικών επιχειρημάτων, βέβαιον παραμένει ότι εματαιώθη ο συμβιβασμός και δη εν στιγμαίς καθ’ας ου μόνον δημοσιονομικοί και πλουτολογικοί, αλλά και, λόγω του αναγεννηθέντος Κρητικού Ζητήματος, διπλωματικοί λόγοι επέβαλλον την υπογραφήν αυτού».
Και σήμερα υπάρχουν όχι και λίγοι λόγοι, εσωτερικοί και εξωτερικοί που επέβαλαν επίσπευση της Συμφωνίας για την δεύτερη αξιολόγηση.
Επιμύθιο
Ο Ανδρεάδης έχει υποστηρίξει ότι οι χρεοκοπίες στην Ελλάδα δεν οφείλονται στον δανεισμό, αλλά στη χρήση των δανείων. Σημειώνει ότι δεν υπάρχει κράτος, το οποίο δεν έχει προσφύγει σε εξωτερικό δανεισμό, χωρίς να καταλήξει σε χρεοκοπία.
Επιβεβαίωση των απόψεων του Ανδρεάδη οι δύο από τις χρεοκοπίες της Χώρας μας.
Μετά την Επανάσταση του 1821 συνάφθηκε ένα δάνειο με Αγγλους κεφαλαιούχους. Επειδή α ταμεία ήταν άδεια τα έξοδα για την αποστολή στο Λονδίνο καλύφθηκαν από τον Λόρδο Βύρωνα…
Σκοπός βέβαια του δανείου ήταν η κάλυψη των δαπανών του αγώνα και ο εξοπλισμός, ο οποίος περιελάμβανε ναυπήγηση πολεμικών πλοίων…
Όταν τα χρήματα έφθασαν στην Ελλάδα ξέσπασε εμφύλιος για τη διανομή τους στις φατρίες. Αναπόφευκτη η πρώτη χρεοκοπία.
«Αναπόφευκτα η διασπάθισις των δανείων της Ανεξαρτησίας-γράφει ο Ανδρεάδης-επόμενον ήτο να φέρει, συν τοις άλλοις, και την αναστολήν της υπηρεσίας αυτών». Η αναστολή κράτησε εξήντα και πλέον χρόνια.
Και το επιστέγασμα. Το Βουλευτικό και το Εκτελεστικό αποδέχονται πρόταση του Κολοκοτρώνη, την οποία είχε υπαγορεύσει ο Αγγλος Αρμοστής Ανταμς. (Υπάρχει το άγαλμα του στην Κέρκυρα).
Στο ψήφισμα που εκδόθηκε αφού τονίζεται ότι «Επειδή οι Ελληνες δεν είχον ποτέ κυβέρνησιν ανωτέρα των παθών και ικανήν να προλάβει τας διχονοίας…
Το Ελληνικόν Εθνος θέτει εκουσίως την ιεράν παρακαταθήκην της ιδίας ελευθερίας, ανεξαρτησίας και πολιτικής υπάρξεως υπό την μοναδικήν υπεράσπισιν της Α.Μ. Γεωργίου Δ΄»
Ο Χαρίλαος Τρικούπης είχε αξιοποιήσει το μεγαλύτερο μέρος των δανείων σε αναπτυξιακά έργα υποδομής: Ισθμός της Κορίνθου, σιδηροδρόμους και δρόμους.
Όταν ο Γεώργιος Θεοτόκης ανέλαβε την διακυβέρνηση το 1899 η κληρονομιά ήταν βαριά. Η χώρα ήταν οικονομικά συντετριμμένη και στρατιωτικά και πολιτικά ηττημένη.
Εφάρμοσε ολοκληρωμένο πρόγραμμα ανασυγκρότησης της οικονομίας, αξιοποιώντας και τις υποδομές του Τρικούπη.
Ενίσχυσε τις Ενοπλες Δυνάμεις με τη ναυπήγηση του θωρηκτού «Αβέρωφ» και άλλων σκαφών και διπλασίασε τιε δυνάμεις του Στρατού και τις εφοδίασε με σύγχρονο εξοπλισμό.
Ανοιξε τον δρόμο στον Ελευθέριο Βενιζέλο για τον διπλασιασμό της Ελλάδος.
Και όλα αυτά με τον έλεγχο της οικονομίας από τους δανειστές, οι οποίοι με το Μονοπώλιο και τα τελωνεία εισέπραταν τα τοκοχρεολύσια τους.
Ηταν,όμως, Ηγέτες που έθεταν τα συμφέροντα της χώρας υπεράνω των κομματικών.
«Μνημονιακός έρωτας»
Για να εκτονωθεί λίγο η βαριά ατμόσφαιρα που προφανώς προκάλεσε η υπενθύμιση του παρελθόντος και η σύζευξή του με το παρόν ας θυμηθούμε και τον έρωτα του Τόμσεν του Διεθνούς Οικονομικού Ελέγχου.
Ήταν ο Ιρλανδός Εδουάρδος Λω….Η συμπεριφορά του ήταν αντίθετη με του Τόμσεν και οφείλετο στον έρωτά του με την Αικατερίνη Χατζοπούλου.
Την παντρεύτηκε σχεδόν κρυφά ώστε να αποφύγει την κατηγορία ότι μεροληπτούσε υπέρ της Ελλάδος. Η Αικατερίνη Χατζοπούλου ήταν κόρη του Νομάρχη Αττικοβοιωτίας Νικόλαου Χατζόπουλου. Αδελφός του ήταν ο αρχηγός της Στρατιάς Γ. Χατζανέστης – είχε αλλάξει το επώνυμό του λόγω συνωνυμίας -, ένας από τους έξι εκτελεσθέντες του 1922.
Η Αικατερίνη ήταν πανέμορφη, έξυπνη αλλά και εξαιρετικά φιλόδοξη. Σύχναζε στους κοσμικούς κύκλους των Αθηνών και ήδη είχε στο ενεργητικό της έναν ατυχή γάμο με τον Έλληνα εφοπλιστή της Μασσαλίας Γεώργιο Μαύρο. Ο γάμος της με τον Σερ Εδουάρδο Λω της χάρισε τον τίτλο της Λαίδης. Έκτοτε τριγυρνούσε πάντα με το «κουπέ» της που είχε χαραγμένο στις πόρτες του το οικόσημο των Λω.
Ο φιλέλληνας άντρας της πέθανε το 1908 και σύμφωνα με την επιθυμία του μεταφέρθηκε για να ταφεί με μεγάλες τιμές στο Α΄ Νεκροταφείο των Αθηνών. Ο Δήμος Αθηναίων έσπευσε να δώσει σε μία αθηναϊκή οδό το όνομά του, και η «Λαίδη Λω», όπως έγινε ευρέως γνωστή φορώντας μακριά φουστάνια με μοβ μουσελίνα και τεράστιες δαντελένιες «σαρλόττες», εγκαταστάθηκε στο αρχοντικό της στη διασταύρωση των οδών Σταδίου και Πεσμαζόγλου και μετατράπηκε σε μία από τις πιο χαρακτηριστικές κοσμικές φυσιογνωμίες της εποχής.
Σε εκείνο το Αρχοντικό είναι σήμερα η Τράπεζα της Ελλάδος και ο δρόμος από τη Σταδίου στην Πανεπιστημίου φέρει το όνομα του Εδουάρδου Λω…
Δυστυχώς ο Τόμσεν δεν φαίνεται πολύ ερωτικός…
-----------
Υπενθυμίζω ότι στις Εκδόσεις Πατάκη θα βρείτε δύο βιβλία μου που έχουν άμεση σχέση και με τα Μνημόνια:
Η Ελλάδα των Δανείων και των Χρεοκοπιών
Η ΕΥΡΩΠΗ ΚΑΙ Η ΕΛΛΑΔΑ
Από την Κρίση στην Ελπίδα
